Doç. Dr. Emre Dorman
Birçok araştırmacının da ifade ettiği gibi deizmin gerçekte ne olduğu ya da hangi sebeplerden dolayı ortaya çıktığı ile ilgili net bir tarif yapmak çok mümkün değildir. Yapılacak tarifler, deizme bakış açısına göre değişiklik gösterecektir. Günümüzde deizm denildiğinde en yaygın şekilde anlaşılan şey, felsefi açıdan evreni yaratan ama evrene ve yarattıklarına müdahil olmayan bir Tanrı inancı, popüler açıdansa herhangi bir dini inancın reddedilmesidir.
Deizm, kökeni itibariyle Hıristiyanlık içindeki bir tartışma ve ayrılmadır. Batı düşüncesindeki deizm Hıristiyanlığın temel inançlarındaki sapmalara ve Kilisenin dünya işlerine yönelik hırs ve politikalarına dayanır. Bir günde çıkmış bir tepki değildir. Tarihsel arka planı vardır.
“Deizm nedir ya da kimler deist olarak kabul edilebilir” türünden bir sorunun cevaplanmasının kolay değildir. İsimler ile ilgili farklı listeler görülmektedir.
Çoğu deistin kafasının ciddi anlamda karışık olduğu söylenebilir.
Geleneksel dinlere alternatif bir inancı tesis etmek noktasında ciddi problemleri olduğu görülmektedir. Deizmin rasyonel bir tepki ve bir tür arayış olarak ortaya çıktığı ifade edilebilir.
Bunun en öncelikli nedeni deizm anlayışlarının önemli noktalarda birbirinden ayrılması ve deist olarak kabul edilen yazarların deizm adına öne çıkardıkları konuların birbirinden farklı olmasıdır.
Bu yüzden deizmin altın çağını yaşadığı kabul edilen on sekizinci yüzyılda bir deizm okulu ya da hareketi söz konusu olamamış ve genellikle kabul edildiği şekli ile teizm ve deizm arasındaki tartışmalar on dokuzuncu yüzyıla gelindiğinde ateizm ve teizm arasındaki tartışmalara dönüşmüş ve deizmin etkisi hissedilir anlamda azalmıştır.
Deist olarak kabul edilen yazarların büyük çoğunluğu filozof değildir.
Deizm düşüncesinin babası olarak kabul edilen Herbert dışında felsefi problemlere çok az değinmişlerdir. Daha çok popüler tarzda geleneksel Hıristiyanlık eleştirisi yapılmış.
Öte taraftan deist olarak kabul edilen yazarların çalışmaları belirli bir düzen içinde sunulmadığı gibi meseleler problem temelli olarak da işlenmemiştir.
Deizm hakkındaki görüşleri ya da geleneksel dinlere yönelik itirazları daha çok satır aralarından edinilen bilgiler ile tespit edilmektedir.
Anahtar Kelimeler:Deizm, ahlak, felsefî kavramlar, tanıma, Tanrı, akıl.
Deism and Its Critique from a Historical and Theological Perspective
Author: Dr. Emre Dorman (Associate Professor)
Abstract
As many researchers have acknowledged, no exact definition can be offered for what “deism” really is and what causes have led to it. Any definition of “deism” will be different based on the perspective of people on the category of “deism”. In our age, when we talk about deism, what is widely understood is philosophically the belief in a god who created the universe but has nothing to do with the affairs of the universe and its creations, but in the general public, deism is denial of any kind of religious belief.
In terms of the origin, Deism is a product of intellectual conflicts in Christian thought and sectarianism within this religion. Deism that exists in Western thought is rooted in the intellectual deviations formed on the basis of Christianity and the politics and greed of the Church for worldly affairs. It is not an overnight reaction. It has a historical background. Answering questions such as, “What is deism or who can be called a deist?” is not easy. Different lists can be offered for the names of these deists.
In general, it can be said that a deist is an individual who is seriously confused.
Attempts to create an alternative belief for traditional religions have posed serious problems. It can be said that deism has emerged as a rational reaction to a kind of quest and effort. The main reason is that deist ideas are fundamentally different from each other, and the views and issues raised by authors who have been accepted as deists are different.
Thus, in the eighteenth century, which has been accepted as the golden age of the life of deism, a deist school or a deist movement was not the subject of discussion, and in general the intellectual debates between deism and theism, in its accepted form, during the transition to the nineteenth century has become a point of contention between atheism and theism, and the role and influence of deism has been significantly reduced.
The vast majority of authors who are accepted as deists were not philosophers. Apart from Herbert, who is known as the father of deistic thought, other deistic writers have paid less attention to philosophical issues. Most criticism have been leveled against the traditional Christian way in a popular style.
On the other hand, just as the work done by writers known as deist is not systematically presented, issues have not been discussed in a “problem-oriented” manner.
Views on deism or the skepticism and objections raised against traditional religions can often be extracted from the information contained within the writings.
Keywords: Deism; morality; philosophical concepts; cognition; God; intellect.
دئیسم و نقد آن از منظر تاریخی و تئولوژیکی
نویسنده : دکتر اِمره دُرمان ( دانشیار )
چکیده :
چنانچه بسیاری از پژوهشگران نیز اذعان کرده اند در باره اینکه واقعاً « دئیسم » چیست و چه عواملی موجب پیدایش آن شده اند، تعریف دقیقی نمی توان ارائه داد. هر تعریفی که نسبت به « دئیسم » به عمل می آید بر اساس زاویه دید افراد نسبت به مقوله « دئیسم » متفاوت خواهد بود. در عصر ما وقتی از دئیسم سخن می رود، آنچه به طور گسترده از آن فهمیده می شود، از نظر فلسفی اعتقاد به خدایی است که هستی را آفریده اما نسبت به امور هستی و آفریده هایش هیچ دخالتی ندارد ولی از نظر عامه مردم، دئیسم انکار کردن هر نوع اعتقاد دینی است.
دئیسم از نظر منشأ مربوط به منازعات فکری در اندیشه مسیحیت و انشعاب در درون این دین است. دئیسمی که در اندیشه غربی وجود دارد در انحرافات فکری شکل گرفته در اساس مسیحیّت و سیاست ها وحرص و طمع کلیسا به امور دنیایی ریشه دارد. واکنشی که در عرض یک روز به وجود آمده باشد، نیست. دارای یک عقبه تاریخی است. پاسخ دادن به سؤالاتی از قبیل اینکه ، « دئیسم چیست یا چه کسانی را می توان به عنوان دئیست نامید ؟ » آسان نیست . در مورد اسامی این افراد لیست های متفاوتی را می توان دید.
در حالت کلّی می توان گفت فرد دئیست به صورتی جدّی سردرگم است.
تلاش برای ایجاد یک اعتقاد آلترناتیو برای ادیان سنّتی مشکلاتی جدّی را به همراه داشته است. می توان گفت که دئیسم به عنوان یک عکس العمل عقلی و در پی یک نوع جستجو و تلاش به وجود آمده است. علت اصلی و اولیه این مسأله عبارت است از اینکه اندیشه های دئیستی در نقاط اساسی از همدیگر جدا می شوند و دیدگاهها و موضوعات مطرح شده توسط نویسندگانی که به عنوان دئیست پذیرفته شده اند، با یکدیگر متفاوت است.
از این رو، در قرن هجدهم که به عنوان عصر طلایی حیات دئیسم پذیرفته شده است ، یک مکتب دئیستی یا یک حرکت دئیستی موضوع بحث نبوده است و به طور کلی منازعات و مباحثات فکری بین دئیسم و خداگرایی، در شکل پذیرفته شده آن، در حین انتقال به قرن نوزدهم تبدیل به منازعات و مباحثات بین آتئیسم و خداگرایی شده است و به طور محسوسی از نقش و تأثیر دئیسم کاسته شده است.
اکثریت قابل توجه نویسندگانی که به عنوان دئیست پذیرفته می شوند، فیلسوف نبوده اند. غیر از « هربرت » که به عنوان پدر اندیشه دئیستی شناخته می شود دیگر نویسندگان دئیستی کمتر به مباحث فلسفی پرداخته اند. اکثرآ در سبک عامه مردم انتقادهایی به روش مسیحیت سنّتی انجام شده است.
از طرف دیگر همچنانکه کارهای انجام شده توسط نویسندگانی که به عنوان دئیست شناخته می شوند به صورتی منظم و سیستماتیک عرضه نشده است ، روی مسائل نیز به صورتی « مشکل محور » کار نشده است.
دیدگاههای مربوط به دئیسم یا شبهات و اعتراضاتی که در باره ادیان سنّتی مطرح شده است را غالباً می توان از اطلاعاتی که در لابلای سطور و نوشته ها موجود است ، به دست آورد.
کلیدواژه ها: دئیسم ؛ اخلاق؛ مفاهیم فلسفی؛ شناخت؛خداوند ؛ عقل.